बेगम अख्तरच्या गझलसाठी ‘दिवाने’ होते पंडित जसराज, मोठ्या भावाने रागवल्यानंतर 7 वर्षे कापले नव्हते ‘केस’

नवी दिल्ली, वृत्तसंस्था : भारतीय शास्त्रीय संगीताचे प्रणेते गायक पंडित जसराज यांनी सोमवारी अमेरिकेत वयाच्या 90 व्या वर्षी जगाचा निरोप घेतला. पंडित जसराज यांच्या शरीराने या जगाला निरोप दिला असेल पण भारतीय शास्त्रीय संगीतातील त्यांचे योगदान कायम लक्षात राहील. पंडित जसराज असे गायक होते, ज्यांचा आवाज श्रोत्यांना अध्यात्माशी जोडत असे. जसराज नेहमी आपल्या कोणत्याही रागाची सुरूवात ‘ओम श्री अनंत हरि नारायण, मंगलम भगवान विष्णू, मंगलम गरुंदाध्वजा, मंगलम पुंडलीकाक्ष: मंगलायो तनो हरि:’ या श्लोकाने करत असत.

मेवात कुटुंबात जन्म

28 जानेवारी 1930 रोजी हरियाणाच्या हिसार येथे जन्मलेल्या पंडित जसराज मेवाती शास्त्रीय घराण्यातील होते. त्यांचे वडील पंडित मोतीराम हे देखील एक शास्त्रीय गायक होते. पंडित जसराज यांचे पहिले गुरूही तेच होते आणि वयाच्या अवघ्या तिसऱ्या वर्षी त्यांनी संगीत शिकायला सुरुवात केली. पण वडील मोतीराम यांचे अवघ्या एका वर्षा नंतर निधन झाले. जसराज अवघ्या तीन वर्षांचे होते. वडिलांच्या मृत्यूनंतर पंडित जसराज यांना त्यांचे वडील भाऊ पंडित मनीराम यांनी प्रशिक्षण दिले.

भावाचा खाल्ला ओरडा पण 7 वर्षे कापले नाहीत केस

पंडित जसराज यांचे मधले भाऊ प्रताप नारायण हे देखील शास्त्रीय गायक होते, त्यांनी जसराज यांना तबला शिकवला. काही वेळा नंतर ते जसराजला सोबत घेऊन जाऊ लागले. वयाच्या दहाव्या वर्षी पंडित जसराज यांचा तबल्यावर चांगलाच हात बसला. एकदा पंडित कुमार गंधर्व तबलावरील साथीसाठी जसराजला बरोबर घेऊन गेले. त्याचवेळी पंडित जसराजचे मोठे भाऊ आणि आणखी एक गायकांची रागांवर चर्चा सुरू होती. सर्वात लहान जसराज यांनीही काही बोलण्याचा प्रयत्न केला तेव्हा मोठ्या भावाने त्याला फटकारले. ते म्हणाले – तू मृत चमडा वाजवतो, रागाबद्दल तुला काय समजते? मग पंडित जसराजने गाण्याचे युक्त्या जोपर्यंत शिकणार नाही, तोपर्यंत केस कापणार नाहीत, अशी प्रतिज्ञा घेतली. असे म्हणतात की, जसराज यांनी सात वर्षानंतर आपले केस कापले.

जसराज यांना बेगम अख्तरच्या गझलचे वेड
पंडित जसराज बेगम अख्तरच्या गझलचे चाहते होते. शाळेतून जाताना आणि वाटेत बेगम अख्तरची गझल हॉटेलमध्ये वाजत असे. पंडित जसराज त्यांचे मनापासून ऐकत असत. ‘दीवाना बनाना है तो दिवाना बना दे’ ही त्यांची आवडती गझल होती.

वाजपेयी म्हणायचे रसराज
माजी पंतप्रधान अटलबिहारी वाजपेयी हे शास्त्रीय गायक पंडित जसराज यांचे प्रशंसक होते आणि जसराज यांना रसराज (रासचा राजा) ही पदवी दिली होती. पंडित जसराज यांनी स्वत: ‘रसराज: पंडित जसराज’ या आत्मचरित्राच्या प्रकाशन दरम्यान हा खुलासा केला होता. आत्मचरित्रकार लेखिका सुनीता बुधीराजा यांनी सांगितले की, भारतीय शास्त्रीय संगीताची एक महत्त्वाची व्यक्ती आणि ‘संतूर’ वादक पंडित शिवकुमार शर्मा यांनी त्यांना सांगितले होते की पंडित जसराज यांना ‘रसराज’ ही पदवी सर्व पदवी आणि सन्मानापेक्षा जास्त आवडते असे .

अनेक पुरस्कारांनी सन्मानित
पंडित जसराज यांना त्यांच्या हयातीत पद्मविभूषण, पद्मभूषण, पद्मश्री, संगीत नाटक अकादमी पुरस्कार, मारवाड संगीत रत्न पुरस्कार इत्यादी सन्मानाने गौरविण्यात आले. 80 वर्षांच्या संगीताच्या जगात पंडित जसराज यांनी भारत, कॅनडा आणि अमेरिकेत संगीत शिकवले. पंडित जसराज यांच्या पश्चात पत्नी मधु जसराज, मुलगा सारंग देव आणि मुलगी दुर्गा जसराज आहेत. मधू फिल्म दिग्दर्शक व्ही. शांताराम यांच्या कन्या आहे ज्यांच्याशी पंडित जसराज यांची पहिली भेट 1960 मध्ये मुंबई येथे झाली होती. दोघांचे 1962 मध्ये लग्न झाले.