नवी दिल्ली : वृत्तसंस्था – धर्म, विश्वास आणि साहस… अमरनाथ यात्रा या तिन्हींचा अनुभवच करत नाही, तर तुम्हाला एका वेगळ्या जगात असल्याची जाणीव करून देते. कोरोना काळात अनेक प्रकारच्या अडचणीनंतर अमरनाथ यात्रा सुरू होत आहे.
अमरनाथ यात्रा केवळ आपल्या अनोख्या भौगोलिक स्वरूपामुळेच रोमांचकारी ठरत नाही, तर दरवर्षी गुहेत विशेष परिस्थितीत तयार होणारे हिमलिंग श्रद्धास्थान आहे. या गुहेविषयी अनेक दंतकथा आहेत. हिंदू पंचांगानुसार, दरवर्षी आषाढ पौर्णिमेपासून सुरु होणारी यात्रा श्रावण पौर्णिमेपर्यंत चालते. श्रावण पौर्णिमेच्या दिवशी भगवान शंकर या गुहेत आले होते, असा विश्वास आहे.
दक्षिण काश्मीरमध्ये असलेली अलौकिक अमरनाथ गुहा
१२ व्या शतकातील ग्रंथांमध्ये उल्लेख
काश्मीरवर १२ व्या शतकात लिहिलेल्या कल्हणच्या राजतरंगिणी ते नीलमत पुराणात अमरनाथ गुहेचा उल्लेख आहे, ज्यावरून स्पष्ट होते की या पवित्र गुहेचे अस्तित्व शतकांपूर्वीचे आहे. अमरनाथ गुहेविषयी अनेक आख्यायिका आहेत. त्यातील एक म्हणजे ही पवित्र गुहा सर्वप्रथम गुज्जर समाजातील मुस्लिम मेंढपाळ बुटा मलिकने पाहिली होती, जेव्हा तो आपल्या बकऱ्यांसह तेथे पोचला.
ही गुहा किती जुनी आहे याबद्दल ठोस उत्तर नाही, परंतु म्हटले जाते की या गुहेचे अस्तित्व १८ व्या शतकात बूटा मलिकच्या माध्यमातून सापडले. नंतर काही काळ अमरनाथ गुहेच्या अर्पणाचा काही भाग बुटा मलिक यांच्या कुटुंबालाही दिला जात होता. आणखी एक दंतकथा अशी आहे की, ही गुहा प्रथम भृगु ऋषींनी पाहिली होती.
अमरत्वची कथा आणि कबुतरांची जोडी
पुराणांनुसार, भगवान शंकर माता पार्वतीला निर्जन भागातल्या या गुहेत अमरत्वाची कथा सांगण्यास घेऊन आले होते. कथा ऐकत असताना माता पार्वती झोपी गेली, परंतु तेथील कबूतरांची एक जोडी भगवान शंकराची कथा ऐकत असताना सतत आवाज करत राहिली, ज्यामुळे भगवान शंकराला पार्वती कथा ऐकत आहे असे वाटले. कथा ऐकल्यानंतर या कबूतरांनाही अमरत्व प्राप्त झाले. आश्चर्यकारक गोष्ट अशी की ज्या ठिकाणी ८ महिने मानव अस्तित्त्वात नाही, प्रचंड हिमवृष्टीमुळे कोणत्याही प्राण्याला आपले अस्तित्व राखणे शक्य नाही, तेथे आजही अमरनाथ गुहेचे दर्शन घेताना कबुतर दिसतात.
हिमलिंग आणि चंद्र
गुहेत तयार होणाऱ्या हिमलिंगाचा चंद्राशी एक संबंध असल्याचे मानले जाते. पौर्णिमेला पूर्ण आकारात येणारा चंद्र अमावस्येपर्यंत अदृश्य होतो. गुहेत तयार होणारे हिमलिंग देखील चंद्रासह वाढतो आणि पौर्णिमेला आपल्या पूर्ण आकारात असतो. त्यानंतर चंद्राच्या आकारासह हिमलिंग देखील वितळते.
गुहेचा चमत्कार आणि हिमलिंग
१९ मीटर उंच, १९ मीटर खोल आणि १६ मीटर रुंद अशा या दिव्य गुहेत प्रत्येक श्रावणात हिमलिंगाची निर्मिती होणे कोणत्याही चमत्कारापेक्षा कमी नाही. या संपूर्ण गुहेत जागोजागी पाणी टपकत राहते, पण गुहेच्या अंतर्गत भागाच्या एका कोपऱ्यात दरवर्षी त्याच ठिकाणी हिमलिंग तयार होणे विज्ञानालाही आव्हान देते. तेथेही पाण्याचे थेंब सतत पडत राहतात, जे हळूहळू हिमलिंगामध्ये बदलतात. हे हिमलिंग २० ते २२ फूट आकाराचे असते. हा बर्फ गुहेभोवती आढळणाऱ्या सामान्य बर्फापेक्षा पूर्णपणे वेगळा आहे. हिमलिंगाचा बर्फ खूप घन आहे, जो बराच काळ टिकतो. तसेच गुहेच्या बाहेर असणारा बर्फ खूपच ठिसूळ आणि लवकर वितळणारा असतो.
असे म्हटले जाते की, या वेळी जूनच्या सुरूवातीस हिमलिंग २० फुटांपेक्षा जास्त होते. पण आता बर्फ वेगाने वितळत असल्याने असा विश्वास आहे की जोपर्यंत भाविक पोचतील, तोपर्यंत शिव अंतर्धान होऊन जाईल. मागील कित्येक वर्षांपासून, प्रवास संपण्यापूर्वी हिमलिंग वितळत आहे. भाविकांची वाढ आणि गुहेभोवती असलेले उच्च तापमान हे त्याचे मुख्य कारण आहे. गुहेत शंकराच्या प्रतिकासह आणखी दोन हिमलिंग देखील निर्माण होतात, जे पार्वती आणि गणेश यांची प्रतिकृती मानली जातात.
चंदनवाडीहून जाणार्‍या मार्गावर शेषनाग तलाव.
अलौकिक शेषनाग तलाव
चंदनवाडी बेसकँपपासून १२ किमी अंतरावर शेषनाग खूप सुंदर ठिकाण आहे. येथील शेषनाग तलाव हे मोठे सौंदर्य आहे. दीड किलोमीटर क्षेत्रात पसरलेल्या या सरोवराभोवती तीन बाजूंनी पर्वत आहे. हिवाळ्यात हे सर्व पर्वत हिमवृष्टीने झाकले जातात. उन्हाळ्यात हा बर्फ वितळतो आणि त्याचे पाणी तलावात पडते. पौराणिक कथेनुसार, शेषनाग या तलावामध्ये राहतात आणि दिवसातून एकदा ते तलावाच्या बाहेर येतात.
अमरनाथ यात्रेत संपूर्ण प्रवास अशाच मार्गांवर करावा लागतो.
अमरनाथ श्राईन बोर्ड संपूर्ण व्यवस्था करते
अमरनाथ यात्रा मंडळामार्फत अमरनाथ यात्रा काढली जाते. हे बोर्ड जानेवारीपासूनच जून-जुलैमध्ये होणाऱ्या या प्रवासासाठी तयारी करते. कोरोनामुळे या वेळी प्रवासाच्या नियमात बरेच बदल करण्यात आले आहेत. साधू-संत वगळता ५५ वर्षांपेक्षा कमी वयाच्या लोकांनाच या वेळी प्रवास करण्यास परवानगी देण्यात येणार आहे. यावेळी मुले आणि वृद्धांना प्रवास करण्याची परवानगी देण्यात आलेली नाही. दरवर्षी यात्रा सुरू होण्यापूर्वी राज्यपाल बाबा बर्फानीची प्रथम पूजा करतात. हा प्रवास छडी मुबारकपासून सुरू होतो. दशमी आखाडाचे महंत दीपेंद्र गिरी दरवर्षी पूजा करून यात्रा सुरू करतात. जम्मूमधील भगवती नगरमधील कॅम्पमध्ये देशभरातून येणाऱ्या भाविकांचे आयोजन केले जाते. तेथून त्यांना कडक सुरक्षेत दररोज पहलगाममधील चंदनवाडी आणि बालटाल बेसकॅम्पमध्ये नेले जाते.
प्रवासाचे दोन मार्ग, दोन्हीही फायद्याचे आणि धोक्याचे
पहलगाम बेसकॅम्पपासून चंदनवाडीपर्यंत अशाच गाड्या चालतात.
पहलगामपासून तीन दिवस
अद्भुत, अलौकिक, अप्रतिम. हा प्रवास केल्यावरच तुम्हाला या शब्दांची आठवण होईल. समुद्रसपाटीपासून ३ हजार ८८८ मीटर उंचीवर स्थित अमरनाथ गुहेत जाण्यासाठी दोन मार्ग आहेत. पहिला पहलगाम मार्ग व दुसरा बालटाल. या दोन्ही रस्त्यांचे आपापले वैशिष्ट्य आणि धोके आहेत. पहलगामहून गुहेचे अंतर सुमारे ४८ किलोमीटर आहे. प्रवासाच्या सर्वात जुन्या पहलगाम मार्गावरील चंदनवाडी बेसकँप ते अमरनाथ गुहेकडे जाण्यासाठी तीन दिवस लागतात. जरी हा मार्ग अत्यंत लांब आणि कंटाळवाणा असला, तरी निसर्गाचे नैसर्गिक सौंदर्य आपल्याला या मार्गावर प्रसन्न करते.
चंदनवाडी बेसकँप ते अमरनाथ गुहेपर्यंतच्या प्रवासात पिस्सूटॉप, जोजीबल, नागकोटी, शेषनाग, महागुनटॉप, पंजतरणी आणि संगम पडाव आहे. बालटाल मार्ग जिथे मिळतो तिथे संगम हे ठिकाण आहे. दोन्ही मार्गांच्या विलीनीकरणामुळेच त्याचे नाव संगम असे ठेवले गेले. संगमपासून अवघ्या तीन किलोमीटर अंतरावर अमरनाथ गुहा स्पष्ट दिसू लागते.
एका दिवसात बालटाल मार्गावरून दर्शन
अवघ्या १४ किलोमीटरचा बालटाल हा मार्ग खूप कठीण आहे. बालटाल बेसकॅम्पपासून सुरू होणाऱ्या या मार्गावर डोमेल, बरारी आणि नंतर संगम पडाव येतो. या मार्गाद्वारे पहाटेच्या वेळी प्रवास सुरू केल्यास बेसकॅम्प रात्री उशिरा परत येऊ शकेल. जास्त सरळ चढ असल्यामुळे मुले आणि वृद्ध या मार्गावरून जात नाहीत.