नवी दिल्ली : वृत्तसंस्था – जगातील सर्वात महाग बुरशी किंवा किडा बाजारात प्रति किलो सुमारे २० लाख रुपये दराने विकला जातो, त्याचा व्यवसाय चीनमुळे नष्ट झाला आहे. आता कोणीही ते एक लाख रुपये दरानेही विकत घेत नाही. चीनला या किड्याची सर्वाधिक गरज आहे.
भारताशी सीमेवरील वाद आणि कोरोना विषाणूमुळे या वेळी या किड्याचा व्यवसाय विस्कटला आहे. इतकेच नाही तर आंतरराष्ट्रीय निसर्ग संवर्धन संघटनेने (IUCN) त्याला धोक्याच्या म्हणजे रेड लिस्टमध्ये टाकले आहे.
याला हिमालयीन वियाग्रा असे म्हणतात. या व्यतिरिक्त हे भारतीय हिमालयीन प्रदेशात किडेऔषध व यारशागुम्बा नावानेही ओळखले जाते. गेल्या १५ वर्षांत हिमालयीन वियाग्राची उपलब्धता ३० टक्क्यांनी कमी झाली आहे.
IUCN चा असा विश्वास आहे की, त्याची कमतरता त्याच्या जास्त वापरामुळे आहे. याचा उपयोग शारीरिक दुर्बलता, लैंगिक इच्छाशक्तीचा अभाव, कर्करोग इत्यादी आजारांवर उपचार करण्यासाठी केला जातो.
आता IUCN च्या सूचित नाव आल्यानंतर राज्य सरकारांच्या मदतीने हिमालयीन वियाग्राच्या बचावासाठी योजना तयार केली जात आहे. हिमालयीन वियाग्रा ३५०० मीटर पेक्षा जास्त उंची असलेल्या भागात आढळतो.
भारताव्यतिरिक्त हे नेपाळ, चीन आणि भूतानच्या हिमालय आणि तिबेट पठार भागात आढळते. उत्तराखंडमधील पिथौरागड, चमोली आणि बागेश्वर जिल्ह्यात उंच भागात ते आढळते.
मे आणि जुलै दरम्यान पर्वतांवर बर्फ वितळतो तेव्हा शासनाने अधिकृत केलेले १०-१२ हजार स्थानिक गावकरी ते काढण्यासाठी तिथे जातात. दोन महिने ते जमा केल्यानंतर ते वेगवेगळ्या ठिकाणी औषधांसाठी पाठवले जाते.
हल्द्वानी येथील वन संशोधन केंद्राने जोशीमठच्या सभोवताली केलेल्या संशोधनात असे आढळले आहे की, गेल्या १५ वर्षांत त्याचे उत्पादन ३० टक्क्यांनी कमी झाले आहे. त्याच्या प्रमाणात घट होण्याचे सर्वात मोठे कारण म्हणजे त्याची मागणी, ग्लोबल वार्मिंग आणि हवामान बदल. यानंतरच IUCN ने संकटग्रस्त प्रजातींमध्ये हिमालयीन वियाग्राला ‘रेड लिस्ट’ मध्ये समाविष्ट केले आहे.
हिमालय वियाग्रा हा वन्य मशरूम आहे, जो एखाद्या विशिष्ट किड्यांच्या कॅटरपिलर्सला मारून त्यांच्यावर वाढतो. या औषधी वनस्पतीचे वैज्ञानिक नाव ऑफिओकार्डिसेप्स सायनेसिस (Ophiocordyceps Sinesis) आहे. ज्या किड्याच्या कॅटरपिलर्सवर तो वाढतो त्याला हॅपिलस फॅब्रिकस असे म्हणतात.
स्थानिक लोक याला किडेऔषध म्हणतात. तो अर्धा किडा आणि अर्धी औषधी वनस्पती असल्यामुळे त्याचे नाव असे आहे. चीन आणि तिबेटमध्ये याला यारशागुम्बा देखील म्हणतात. डोंगराळ भागातील वन पंचायतीशी संबंधित लोकांना ही बुरशी काढण्याचा अधिकार असतो.
आशियाई देशांमध्ये हिमालयीन वियाग्राची जास्त मागणी आहे. सर्वाधिक मागणी चीन, सिंगापूर आणि हाँगकाँगमध्ये आहे. या देशांतील व्यापारी ते घेण्यासाठी भारत, नेपाळ येथे जातात. एजंटद्वारे खरेदी केल्यावर आंतरराष्ट्रीय बाजारात त्याची किंमत २० लाख रुपये प्रति किलोपर्यंत पोहोचते. आशियात दरवर्षी याचा १५० कोटींचा व्यवसाय होतो.
हिमालयीन वियाग्राचा सर्वात मोठा व्यवसाय चीनमध्ये होतो. ते पिथौरागड येथून काठमांडूला पाठवले जाते. मग तेथून ते मोठ्या प्रमाणात चीनमध्ये नेले जाते. परंतु यावर्षी कोरोना विषाणूचा प्रादुर्भाव तसेच भारत-चीन यांच्यात उद्भवलेल्या वादामुळे हिमालयीय वियाग्राचा व्यवसाय कोसळला आहे.
उत्तराखंडमधील नोंदणीकृत कंत्राटदार हिमालयीन वियाग्रा ६-८ लाख प्रति किलोपर्यंत खरेदी करतात. पण यावेळी ते कोणीही एक लाख रुपये किलो दराने देखील विकत घेतले नाही. यामुळे हिमालयीन वियाग्राच्या व्यवसायाचे मोठे नुकसान झाले आहे.