नवी दिल्ली : वृत्तसंस्था – पंचेचाळीस वर्षापूर्वी इंदिरा गांधींनी आजच्याच दिवशी देशात आणीबाणी लागू केली होती. २५ जून १९७५ रोजी आणीबाणीच्या घोषणेनंतर सर्व नागरिकांचे मूलभूत अधिकार संपुष्टात आले होते. केवळ अभिव्यक्तीचा अधिकार नाही, तर लोकांना जीवनाचा हक्क देखील राहिला नव्हता. प्रेस सेन्सरशीप, नसबंदी, दिल्लीच्या सुशोभिकरणाच्या नावाखाली जबरदस्तीने झोपडपट्ट्या पाडणे आणि असे अनेक निर्णय, ज्यामुळे भारताच्या आणीबाणीला देशातील सर्वात काळा दिवस म्हटले जाते.
इंदिरा गांधींच्या आणीबाणीच्या काळात दडपशाही आणि अत्याचाराविरोधात आवाज उठवणार्‍या नेत्यांपासून सामाजिक कार्यकर्त्यांना तुरूंगात टाकण्यात आले होते. कारागृहात जागा शिल्लक राहिली नव्हती, परंतु आपत्कालीन परिस्थितीविरोधात आवाज उठवणाऱ्यांची जिद्द बाकी होती आणि त्यांनी हे काम चांगल्या प्रकारे केले आहे. याचा परिणाम असा झाला की २१ महिन्यांनंतर २१ मार्च १९७७ रोजी देशातून आणीबाणी काढून घेण्यात आली. देशातील जनतेने काही महिन्यांनंतर इंदिरा गांधींना त्यांच्या स्वतःच्या मतदानाच्या बळावर सत्तेवरून काढून टाकले.
ज्यांनी इंदिरा गांधी यांच्या हुकूमशाही वृत्तीविरुद्ध आवाज उठवला, त्यांच्यात आणीबाणीचे प्रमुख नेता म्हणून जयप्रकाश नारायण उदयास आले. याशिवाय राज नारायण, अटलबिहारी वाजपेयी, लालकृष्ण अडवाणी, जॉर्ज फर्नांडिस, चौधरी चरण सिंह, मोरारजी देसाई, नानाजी देशमुख, व्हीएम तारकुंडे, एचडी देवगौडा, अरुण जेटली, रामविलास पासवान, डॉ सुब्रमण्यम स्वामी, शरद यादव, लालू प्रसाद यादव, नितीशकुमार यांच्यासारख्या नेत्यांना इंदिरा गांधींनी तुरूंगात टाकले होते. मात्र नंतर याच नेत्यांनी कॉंग्रेसची सत्ता उलथून टाकली, पण आणीबाणीचे हे नायक आज कुठे आहेत?
जय प्रकाश नारायण
ज्यांनी इंदिरा गांधींच्या विरोधात आवाज उठवला, त्यांच्यामध्ये जय प्रकाश नारायण यांचे नाव प्रमुख आहे. आणीबाणीविरूद्धच्या संपूर्ण चळवळीचा ते मुख्य चेहरा होते, म्हणूनच त्यांना जेपी चळवळीचे जनक म्हणूनही ओळखले जाते. मात्र १९४८ मध्ये त्यांनी कॉंग्रेसच्या समाजवादी पक्षाचे नेतृत्व केले आणि नंतर गांधीवादी पक्षाच्या सहकार्याने समाजवादी सोशालिस्ट पक्षाची स्थापना केली. १९७४ ते २५ जून १९७५ या काळात देशातील शेतकरी आणि विद्यार्थ्यांच्या चळवळीला एक नवीन स्थान मिळाले.
जेपी यांची राजकीय चातुर्यता अशी होती की, त्यांनी समाजवादी आणि दक्षिणपंथी नेते एकत्र करून इंदिरा गांधींच्या विरोधात आंदोलन केले. १९७५ मध्ये इंदिरा गांधींनी जय प्रकाश नारायण यांना अटक केली आणि आणीबाणी घोषणेसह तुरूंगात टाकले. १९७७ मध्ये जेपीच्या प्रयत्नांनी सर्वांनी एकत्र येऊन जनता पार्टीची स्थापना केली. निवडणुकीत जेपीने इंदिरा गांधींचा पराभव केला. मात्र जयप्रकाश नारायण यांचे हृदय रोग आणि मधुमेहामुळे ८ ऑक्टोबर १९७९ रोजी निधन झाले.
राजनारायण
राजनारायण हे इंदिरा गांधींच्या विरोधात थेट मोर्चा काढणार्‍या नेत्यांपैकी एक होते. १९७१ च्या निवडणुकीत राजनारायण यांनी रायबरेली येथून संयुक्त सोशलिस्ट पक्षाकडून इंदिरा गांधी यांच्या विरोधात निवडणूक लढवली होती. इंदिरा गांधींच्या विरोधात राजनारायण यांनी न्यायालयात याचिका दाखल केली की, त्यांनी निवडणूक चुकीच्या पद्धतीने जिंकली आहे. कोर्टाने प्रकरणाची सुनावणी करत जून १९७५ रोजी इंदिरा गांधी यांच्या निवडणुकीला रद्द केले गेले, ज्यामुळे आक्रोशीत होऊन इंदिरा गांधींनी आणीबाणी लागू केली.
राजनारायण यांना आणीबाणीच्या काही तासांतच सर्वप्रथम अटक करण्यात आली व तुरूंगात टाकण्यात आले होते. राजनारायण २१ महिने तुरूंगात राहिले. आणीबाणीनंतर १९७७ मध्ये जेव्हा निवडणुका घेण्यात आल्या तेव्हा राजनारायण पुन्हा एकदा रायबरेलीमध्ये इंदिरा गांधींच्या विरोधात उभे राहिले आणि प्रचंड विजय मिळवून जनता पक्षाच्या सरकारमध्ये मंत्री झाले.
इलियास आझमी म्हणतात की, जनता पार्टी तुटण्याचे कारणही राजनारायण होते. चौधरी चरण सिंह यांच्यासह त्यांनी मुरारजी देसाई यांना सत्तेतून काढून टाकले. जनता पक्षाच्या कारकिर्दीत चौधरी चरण सिंह यांना राम म्हटले जायचे आणि स्वतःला हनुमान म्हणायचे. मात्र त्यांनी समाजवादी राजकारण सोडले नाही आणि ३१ डिसेंबर १९८६ रोजी त्यांचे निधन झाले.
अटलबिहारी वाजपेयीः
आणीबाणीनंतर अटक करण्यात आलेल्या नेत्यांमध्ये अटलबिहारी वाजपेयीही होते. ते १८ महिने तुरूंगात होते. तुरुंगात असताना वाजपेयी यांनी आणीबाणीच्या निषेधार्थ कविता लिहून इंदिरा गांधींवर जोरदार टीका केली होती. १९७७ मध्ये जेव्हा आणीबाणी संपल्यानंतर निवडणुका घेण्यात आल्या तेव्हा मुरारजी देसाई यांच्या नेतृत्वात जनता पक्षाचे सरकार स्थापन झाले आणि अटलबिहारी वाजपेयी यांनी परराष्ट्रमंत्र्यांची महत्त्वपूर्ण जबाबदारी स्वीकारली. मात्र जनता पक्ष फुटल्यानंतर वाजपेयी यांनी भाजपची स्थापना केली आणि १९९६ मध्ये पहिल्यांदा देशाचे पंतप्रधान झाले. त्यानंतर १९९८ आणि १९९९ ते २००४ या काळात ते पंतप्रधान होते. दीर्घ आजाराने वाजपेयी यांचे १६ ऑगस्ट २०१८ रोजी निधन झाले, पण त्यांनी कधीही त्यांच्या विचारसरणीशी तडजोड केली नाही.
जॉर्ज फर्नांडिस: आणीबाणीची माहिती मिळाल्यानंतर समाजवादी नेते जॉर्ज फर्नांडिस यांनी त्यांच्या पत्नी व मुलांपासून वेगळे होऊन इंदिरा गांधींविरूद्धच्या चळवळीचा सहभागी घेतला. फर्नांडिस देशाच्या निरनिराळ्या भागात कधी मासेमार तर कधी भिक्षु म्हणून भटकत राहिले. इतकेच नव्हे तर त्यांनी आपले केस आणि दाढी इतकी वाढवली आणि शीख झाले आणि आणीबाणी विरोधातील आंदोलनात सहभागी झाले.
आणीबाणीची घोषणा झाल्यापासून जॉर्ज फर्नांडिस यांच्यावर देशाच्या विविध भागात डायनामाइट लावून स्फोट करण्याचा प्रयत्न केल्याचा आरोप होता. मात्र फर्नांडिस यांना जून १९७६ मध्ये अटक करण्यात आली होती. फर्नांडिस यांनी १९७७ ची लोकसभा निवडणुक तुरुंगात राहूनच बिहारच्या मुझफ्फरपूर लोकसभा मतदारसंघात लढा दिला आणि विक्रमी मतांनी जिंकून ते संसदेत पोहोचले आणि जनता पक्षाच्या सरकारमध्ये मंत्री झाले. त्यांनी समता पार्टी स्थापन केली, जी नंतर जेडीयूमध्ये विलीन झाली. राजकीय जीवनात ते ९ वेळा खासदार म्हणून निवडून आले आणि २९ जानेवारी २०१९ रोजी दीर्घ आजाराने त्यांचे निधन झाले.